Καρκίνος & Διατροφή – Διατροφικοί παράγοντες που επηρεάζουν την εμφάνιση καρκίνου (Μέρος 3ο)
Παχυσαρκία
Η αυξημένη πρόληψη τροφής οδηγεί στην παχυσαρκία , η οποία έχει λάβει επιδημικούς χαρακτήρες στις ανεπτυγμένες χώρες.Περίπου 1 στους 50 πολίτες των Ηνωμένων πολιτειών είναι σοβαρά παχύσαρκος ( ΒΜΙ>40 Kg/m2 ) (6).Η παγκόσμια οργάνωση υγείας εκτίμησε το 2005 σε περίπου 1,5 δισεκατομμύριο τους υπέρβαρους και περίπου 400 εκατομμύρια τους παχύσαρκους σε όλο τον κόσμο.Εκτιμάται ότι το 2015 οι υπέρβαροι θα είναι 2,5 δισεκατομμύρια και οι παχύσαρκοι 700 εκατομμύρια παγκοσμίως.
Έχει αποδειχθεί με πολλές μελέτες η σύνδεση της παχυσαρκίας με αυξημένη συχνότητα ορισμένων καρκίνων όπως: το αδενοκαρκίνωμα του οισοφάγου , του καρκίνου της μήτρας , του μαστού , του παγκρέατος , του νεφρού και του ήπατος .Μικρότερη συσχέτιση υπάρχει για την παχυσαρκία και τον καρκίνο του προστάτη , του παχέος εντέρου και των πνευμόνων.Υπολογίσθηκε ότι το 14% περίπου των θανάτων από καρκίνο στους άνδρες και το 20% περίπου στις γυναίκες στις Η.Π.Α. σχετίζονται με την παχυσαρκία(7).
Οι μηχανισμοί που πιθανολογούνται είναι η διαταραχή του ορμονικού προφίλ του ασθενούς καθώς και ορισμένων αυξητικών παραγόντων (οιστρογόνα , ανδρογόνα, ινσουλίνη ,insulin-like growth factor1-IGF1 , λεπτίνη κ.α.) ουσίες που επιδρούν στην αύξηση των καρκινικών κυττάρων.Ειδικότερα η ινσουλίνη αυξάνει τον κίνδυνο καρκίνου του παχέος εντέρου , του ενδομητρίου, και πιθανώς του παγκρέατος και των νεφρών(8).Τα αυξημένα επίπεδα λεπτίνης που παρατηρούνται στους παχύσαρκους έχουν συσχετισθεί με κίνδυνο καρκίνου του παχέος εντέρου(9) και του προστάτη(10).Είναι επίσης γνωστό ότι ο λιπώδης ιστός είναι η κύρια πηγή οιστρογόνων στους άνδρες και στις μετεμμηνοπαυσιακές γυναίκες.Αυξημένα επίπεδα ορμονών του φύλλου σχετίζονται με κίνδυνο καρκίνου του ενδομητρίου και μετεμμηνοπαυσιακού καρκίνου του μαστού (11), (12).
Επιπλέον η παχυσαρκία αυξάνει το οξειδωτικό φορτίο του οργανισμού , ενώ στους σοβαρά παχύσαρκους παρατηρείται συστηματική φλεγμονώδης αντίδραση καθώς ο λιπώδης ιστός παράγει πολλές ουσίες που αυξάνουν τη φλεγμονή όπως TNF-a , IL-6 , και C-αντιδρώσα πρωτεΐνη.Αυτή η χρόνια φλεγμονή μπορεί να προάγει το σχηματισμό καρκίνου.
Τέλος, τα παχύσαρκα άτομα παρουσιάζουν δυσκολίες στη διαγνωστική διαδικασία καθώς και στη θεραπεία της νόσου εξαιτίας του σωματότυπού τους.
Αλκοόλ
Υπολογίζεται ότι το αλκοόλ είναι υπεύθυνο για το 4% περίπου των καρκίνων (23).Υπάρχουν πειστικά ευρήματα ότι η κατανάλωση αλκοόλ αυξάνει τον κίνδυνο εμφάνισης καρκίνου του φάρυγγα , του λάρυγγα ,του οισοφάγου , του ήπατος , του μαστού στις γυναίκες , και του παχέος εντέρου(24).Μερικές μελέτες έχουν δείξει συσχέτιση της μεγάλης κατανάλωσης αλκοόλ με τον καρκίνο του πνεύμονος και του παγκρέατος , χωρίς όμως αυτή να είναι οριστική.
Οι πιο πιθανοί μηχανισμοί περιλαμβάνουν την τοξικότητα που η ακεταλδεΰδη (ο βασικός μεταβολίτης της αιθανόλης) παρουσιάζει έναντι του DNA και η αύξηση των επιπέδων των οιστρογόνων (όσον αφορά την εμφάνιση καρκίνου του μαστού).Λιγότερο πιθανοί μηχανισμοί είναι η λειτουργία του αλκοόλ ως διαλύτη για άλλες καρκινογόνες ουσίες , η παραγωγή ελευθέρων ριζών και νιτρωδο-ενώσεων , η διαταραχή του μεταβολισμού του φυλλικού οξέος καθώς και η άμεση τοξική δράση της αιθανόλης στο DNA. Επιπλέον η κατανάλωση αλκοόλ είναι από τα βασικότερα αίτια κίρρωσης του ήπατος , κατάσταση που οδηγεί συχνά σε ηπατοκυτταρικό καρκίνωμα.
Κόκκινο κρέας
Υπάρχουν πλέον αρκετά δεδομένα από κλινικές μελέτες που αναδεικνύουν την κατανάλωση κόκκινου κρέατος καθώς και αλλαντικών και επεξεργασμένου κρέατος ως παράγοντα κινδύνου για την εμφάνιση καρκίνου του παχέος εντέρου(40).Τα δεδομένα για άλλους καρκίνους , όπως αυτός του στομάχου, είναι λιγότερο πειστικά.Οι πιθανοί μηχανισμοί που αυξάνουν τον κίνδυνο καρκίνου από την κατανάλωση κόκκινου και επεξεργασμένου κρέατος περιλαμβάνουν: την οξειδωτική δράση και τοξικότητα του σιδήρου που περιέχεται στην αίμη του κρέατος, ο σχηματισμός καρκινογόνων ουσιών με το μαγείρεμα (πολυκυκλικοί αρωματικοί υδρογονάνθρακες και αμίνες με το ψήσιμο σε υψηλές θερμοκρασίες) , την υψηλή περιεκτικότητα σε κορεσμένα λιπαρά , καθώς και τις ισχυρά καρκινογόνες Ν-νιτρωδοενώσεις που παράγονται από τα νιτρώδη και νιτρικά άλατα που χρησιμοποιούνται ως συντηρητικά στα επεξεργασμένα κρέατα.
Αφλατοξίνες
Οι αφλατοξίνες είναι μυκοτοξίνες που παράγονται από μύκητες που επιμολύνουν διάφορα φυτά.Έχουν ταξινομηθεί ως αποδεδειγμένα καρκινογόνες ουσίες από την διεθνή εταιρεία έρευνας κατά του καρκίνου(IARC).Τα πιο συχνά τρόφιμα που μπορεί να περιέχουν αφλατοξίνες είναι δημητριακά , όσπρια και ξηροί καρποί που συντηρούνται σε υγρά και θερμά περιβάλλοντα.Το μαγείρεμα των τροφών δεν καταστρέφει πάντα τις αφλατοξίνες και για το λόγο αυτό η περιεκτικότητα των τροφών σε αυτές θα πρέπει να είναι όσο το δυνατόν χαμηλότερη.Επιπλέον οι αφλατοξίνες μπορεί να περάσουν μέσω των ζωοτροφών σε ζώα εκτροφής και επομένως στο γάλα και στο κρέας που προορίζονται για κατανάλωση.Υπάρχουν πλέον ισχυρές ενδείξεις ότι οι αφλατοξίνες μπορεί να προκαλέσουν καρκίνο του ήπατος, και η ιδιότητά τους αυτή είναι δοσο-εξαρτώμενη.
Φρούτα & λαχανικά
Η σημασία της κατανάλωσης φρούτων και λαχανικών στην πρόληψη πολλών καρκίνων μειώθηκε τα τελευταία χρόνια μετά τα αποτελέσματα των πιο πρόσφατων μελετών και μετα-αναλύσεων, που έδειξαν καθόλου ή ήπια αντικαρκινική δράση.Παρόλα αυτά η συνολική ένδειξη είναι πως προστατεύουν από ορισμένα είδη καρκίνου όπως του πνεύμονα και του γαστρεντερικού σωλήνα στο σύνολό του(25)(26).
Η προστατευτική δράση των φρούτων και λαχανικών μπορεί να εξηγηθεί από την παρουσία σε αυτά πολλαπλών φυτοχημικών , βιταμινών και ιχνοστοιχείων , φυτικών ινών κ.α.Επίσης η ευεργετική δράση της κατανάλωσης μεγάλων ποσοτήτων φρούτων και λαχανικών στον γλυκαιμικό δείκτη και στην πρόληψη της παχυσαρκίας επηρεάζει τον κίνδυνο ανάπτυξης καρκίνου.Υπάρχει η πιθανότητα η αντικαρκινική δράση αυτών των τροφίμων να μην εξαρτάται από μία μοναδική ουσία αλλά να είναι το αποτέλεσμα της συνεργικής δράσης διαφόρων δραστικών ουσιών που εμπεριέχονται σε αυτά, και επομένως να είναι απαραίτητη η συνολική παρουσία τους.
Σταυρανθή λαχανικά
Τα σταυρανθή λαχανικά (μπρόκολα , κουνουπίδια , λάχανα , λαχανάκια Βρυξελλών) περιέχουν σε σημαντικές ποσότητες ισοθειοκυανικά που είναι οι σημαντικότερες βιοδραστικές ουσίες που περιέχονται σε αυτά. Υπάρχουν αρκετά παραδείγματα μ ελετών όπου η κατανάλωση αυτών των λαχανικών συνοδεύτηκε με μείωση της επίπτωσης του καρκίνου του μαστού(27) , του πνεύμονα(28) , του παχέος εντέρου , και του προστάτη(29).
Οι μηχανισμοί δράσης αυτών των ουσιών περιλαμβάνουν την επαγωγή ενζύμων που δραστηριοποιούνται στον μεταβολισμό και απομάκρυνση πιθανών καρκινογόνων και τοξικών ουσιών, την αντιοξειδωτική και αντιφλεγμονώδη δράση καθώς και την προστασία του DNA.
Ισοφλαβονοειδή και προϊόντα σόγιας
Πολλά μέλη της οικογένειας των ψυχανθών περιέχουν ισοφλαβονοειδή , ένα σύνολο ουσιών με πολλές βιολογικές δράσεις.Ένα παράδειγμα είναι η γενιστεΐνη που περιέχεται κυρίως στους καρπούς της σόγιας και χαρακτηρίζεται ως φυτο-οιστρογόνο, καθώς έχει τη δυνατότητα να αλληλεπιδρά με τους υποδοχείς των οιστρογόνων.Υπάρχει ικανοποιητικός αριθμός μελετών όπου παρατηρήθηκε η προστατευτική δράση της γενιστεΐνης στον καρκίνο του προστάτη(30)(31).
Κουρκουμίνη
Η κουρκουμίνη είναι ένα συστατικό του κουρκουμά που από διάφορες προκλινικές μελέτες σε μια πληθώρα σειρών καρκινικών κυττάρων και μοντέλων πειραματόζωων προκύπτει η αντικαρκινική της δράση(32). Επιπλέον σε εργαστηριακές μελέτες όπου χρησιμοποιήθηκαν κύτταρα καρκίνου του παχέος εντέρου, στομάχου, ήπατος, ωοθηκών , παγκρέατος, προστάτη καθώς και σε αιματολογικούς όγκους, διαπιστώθηκε ότι η κουρκουμίνη ενισχύει τη δράση των κλασικών χημειοθεραπευτικών φαρμάκων (π.χ. 5- φλουοροουρακίλη, σισπλατίνη , δοξορουβικίνη κ.α.).
Παρά την πλειάδα δράσεων σε μοριακό επίπεδο η κουρκουμίνη δεν απέδειξε σε κλινικές μελέτες την αντικαρκινική της δράση. Αυτό πιθανώς οφείλεται στη χαμηλή διαλυτότητά της και την μειωμένη βιοδιαθεσιμότητα που εμφανίζει. Αποτελεί όμως πεδίο σημαντικών ερευνών που θα βελτιώσουν την κλινική της αποτελεσματικότητα (για παράδειγμα μέσω της δημιουργίας νανοσωματιδίων με αυξημένη υδατοδιαλυτότητα)(33).
Ρεσβερατρόλη
Η ρεσβερατρόλη είναι μία φυσική πολυφαινόλη με αντιοξειδωτική δράση που περιέχεται σε πολλά φυτά όπως είναι τα σταφύλια.Παρουσιάζει αντικαρκινική δράση έναντι μιας μεγάλης ποικιλίας καρκίνων (μαστού, στομάχου , παχέος εντέρου, πνεύμονα, ωοθηκών, ήπατος, κ.α.).Η ρεσβερατρόλη έχει την ικανότητα να επηρεάζει σε πολλά στάδια διάφορες βιολογικές διεργασίες που αφορούν την κυτταρική ανάπτυξη , την απόπτωση και την φλεγμονή. Βέβαια τα ευρήματα σε κλινικό επίπεδο είναι ακόμα πολύ λίγα για να εξαχθούν οριστικά συμπεράσματα, όμως τα αποτελέσματα των ερευνών σε πειραματόζωα αποτελούν καλή βάση για τη συνέχιση της έρευνας.
Κατεχίνες και πράσινο τσάι
Η κατανάλωση τσαγιού (κυρίως πράσινου), έχει συσχετισθεί με την μείωση του κινδύνου εμφάνισης καρκίνου του προστάτη(34), του πνεύμονα (35) και των ωοθηκών(36). Οι ευεργετικές ιδιότητες της τακτικής κατανάλωσης του πράσινου τσαγιού οφείλονται στις πολυφαινόλες που αυτό περιέχει ,κυρίως κατεχίνες, καθώς και στις φλαβόνες και φλαβονόλες σε μικρότερο βαθμό.Οι κατεχίνες παρουσιάζουν αντιπολλαπλασιαστικές ιδιότητες , προάγουν την απόπτωση και μειώνουν την ικανότητα διήθησης και μετάστασης ορισμένων καρκινικών κυττάρων.Απαιτούνται όμως μεγαλύτερες σε μέγεθος κλινικές μελέτες για να εξαχθούν ασφαλή συμπεράσματα όσον αφορά την προστασία από τον καρκίνο σε κλινικό επίπεδο.
L- εργοθειονίνες και μανιτάρια
Η L- εργοθειονίνη ανευρίσκεται σε μεγάλη ποσότητα στα μανιτάρια , παρουσιάζει αντιοξειδωτική δράση ενώ μειώνει και την τοξική δράση της ηλιακής ακτινοβολίας στο γενετικό υλικό(37).Οι περιορισμένες υπάρχουσες μελέτες δεν είναι αρκετές για την επικύρωση της αντικαρκινικής δράσης της L- εργοθειονίνης στην πρόληψη του καρκίνου.
Αντιοξειδωτικά
Περιλαμβάνουν διάφορες ουσίες και μικροθρεπτικά στοιχεία που η κύρια προστατευτική τους δράση ασκείται μέσω των αντιοξειδωτικών ιδιοτήτων τους.
- Καροτενοειδή(α- και β-καροτένιο). Περιέχονται σε πολλά φρούτα και λαχανικά αλλά σε μεγάλες ποσότητες στα καρότα , τα κολοκύθια ,και στην κόκκινη πιπεριά.Τρόφιμα πλούσια σε καροτενοειδή φαίνεται ότι προστατεύουν από τον καρκίνο του στοματοφάρυγγα , του λάρυγγα , του οισοφάγου και του πνεύμονα.
- Λυκοπένη. Είναι ένα καροτενοειδές που περιέχεται σε μεγάλη ποσότητα στις ντομάτες και έχει μελετηθεί εκτενώς σε διάφορες κλινικές μελέτες. Τα αποτελέσματα των μελετών αυτών δείχνουν μια πιθανή προστατευτική δράση της λυκοπένης έναντι του καρκίνου του προστάτη. Η βιοδιαθεσιμότητα της λυκοπένης αυξάνει με το μαγείρεμα της ντομάτας.
- Βιταμίνη C. Η βιταμίνη C περιέχεται σε πολλά φρούτα και λαχανικά, παρουσιάζει σημαντική αντιοξειδωτική δράση ενώ συμμετέχει και στην αναγέννηση άλλων αντιοξειδωτικών ουσιών όπως είναι η βιταμίνη Ε.Επίσης αναστέλλει τον σχηματισμό καρκινογόνων ουσιών και προστατεύει το DNA από μεταλλαξιογόνες επιθέσεις(38).Από διάφορες μελέτες προκύπτει ότι η βιταμίνη C πιθανώς προστατεύει από τον καρκίνο του οισοφάγου.
Βιταμίνες
- Φυλλικό οξύ. Το φυλλικό οξύ είναι η βιταμίνη που περιέχεται στα πράσινα λαχανικά κυρίως , που μαζί με άλλες βιταμίνες (Β12 ,Β6) συμμετέχει στην παραγωγή του DNA.Η μη επαρκής πρόσληψη φυλλικού οξέος (που στις Η.Π.Α. φθάνει σε ποσοστό το 10% περίπου του πληθυσμού) οδηγεί σε βλάβες της έλικας του DNA.Η υψηλή κατανάλωση τροφών πλούσιες σε φυλλικό οξύ μειώνει τον κίνδυνο ανάπτυξης καρκίνου του παχέος εντέρου και του μαστού.
- Βιταμίνη D. Η βιταμίνη D περιέχεται κυρίως σε γαλακτοκομικά προϊόντα αλλά παράγεται και από τον οργανισμό με την έκθεση στον ήλιο.Ακόμα και η έκθεση μικρών επιφανειών του σώματος στον ήλιο παράγει σημαντικές ποσότητες βιταμίνης, η οποία μετατρέπεται στον ενεργό μεταβολίτη της από τους νεφρούς.Αυτή η μορφή της βιταμίνης παρουσιάζει ισχυρές αντικαρκινικές ιδιότητες προάγοντας την διαφοροποίηση και απόπτωση των καρκινικών κυττάρων και αναστέλλοντας τον πολλαπλασιασμό τους.Η δράση αυτή εκδηλώνεται έναντι διαφόρων καρκινικών σειρών , όμως απαιτούνται μεγάλες κλινικές μελέτες για την επιβεβαίωση της ικανότητας πρόληψης του καρκίνου.
